Rzymskokatolicki cmentarz
przy ulicy Unickiej w Lublinie

W latach dwudziestych ubiegłego wieku Lublin był rozwijającym się miastem. Zaszła, zatem konieczność budowy nowego cmentarza, ponieważ istniejąca nekropolia przy ul. Lipowej położona była w centrum miasta w dzielnicy o zwartej zabudowie. Miasto się rozrastało, a tym samym zwiększało się zapotrzebowanie na nowe miejsca do pochówku. Rozszerzenie istniejącego cmentarza napotkało na trudności związane z wykupem ziemi od prywatnych właścicieli w strefie przeznaczonej pod budownictwo mieszkalne. Ponadto ani miasto, ani też Dozór Cmentarza nie dysponował odpowiednimi funduszami.

Kiedy Magistrat miasta Lublina przystępował do opracowania szczegółowego planu zabudowania miasta, zwrócił się do Administracji Cmentarza Rzymskokatolickiego w Lublinie pismem z dnia 13 grudnia 1921 r. z prośbą o przekazanie danych niezbędnych do opracowania projektu nowego cmentarza na gruntach po-Bazyliańskich w strefie północnej, najodpowiedniejszej na ten cel. W początku 1925 roku w Wydziale Budownictwa Magistratu został opracowany szkic regulacji cmentarza rzymskokatolickiego na wyżej wymienionych gruntach, który Rada Miasta Lublina zatwierdziła uchwałą z dnia 23 kwietnia 1925 r. Opracowany plan obejmował grunty po-Bazyliańskie (rządowe) o powierzchni 13 ha 1420 m² oraz planowane dokupienie z folwarku Ponigwoda 7 ha 4080 m² i od właściciela Brodta 5 ha 3870 m².

W dniu 10.05.1929 w Monitorze Polskim Nr 107 ukazało się ogłoszenie Magistratu Miasta Lublina o zatwierdzeniu i wyłożeniu do wglądu na okres dwu tygodni planu nowego cmentarza, stanowiącego część składową ogólnego planu zabudowania miasta, zatwierdzonego przez Ministerstwo Robót Publicznych dnia 14 listopada 1928 r.

W październiku 1930 r. Ministerstwo Robót Publicznych zwróciło się do Wojewody lubelskiego z prośbą o nadesłanie wniosku o przekazanie gruntów po-Bazyliańskich. W kwietniu 1930 r. Wydział Gospodarczy Magistratu przesłał do Urzędu Wojewódzkiego plan tych gruntów, przedstawiający sytuację własnościową. Urząd Wojewódzki w dniu 12 września 1930 r. poinformował Ministerstwo, że w toku poszukiwań ustalono, iż grunty te w 1868 r. należały do parafii rzymskokatolickiej na „Czwartku” i w tym roku na mocy postanowienia Komitetu Urzędującego zostały wyznaczone cerkwi prawosławnej w Lublinie p.w. „Spaskoj”, za grunty cerkiewne omyłkowo rozdane bezrobotnym żołnierzom. Jednakże do 1880 r. władze cerkwi nie zostały właścicielem tych gruntów.

Wobec sprzeciwu prywatnych właścicieli gruntów przewidzianych pod rozbudowę cmentarza Magistrat w dniu 28 maja 1931 r. wystąpił za pośrednictwem Wojewody do Ministerstwa Robót Publicznych z prośbą o dokonanie koniecznych zmian w zatwierdzonym planie cmentarza. W ślad za powyższym Magistrat w dniu 30 maja przesłał wyjaśnienia, że w toku poszukiwań, w starych aktach Magistratu odnaleziono kopie planu gruntów po-Bazyliańskich z 1823 r. sporządzonych przez geometrę Wincentego Ostrowskiego a odrysowanego w 1900 r. przez geometrę Władysława Kwapiszewskiego, grunty przeznaczone pod planowany cmentarz, należące do parafii św. Mikołaja, które łącznie z gruntami Bazyliańskimi ukazem Carskim zostały skonfiskowane.

W dniu 16 marca 1932 r. Magistrat miasta Lublina zwrócił się do Dozoru Cmentarza Rzymskokatolickiego w Lublinie z prośbą o opracowanie rozbudowy cmentarza obejmujące stałe ogrodzenie wyznaczonego terenu, zaprojektowanie alejek, przeprowadzenie kanału burzowego, wybudowanie budynku administracyjnego i gospodarskiego. Dane te były niezbędne w celu wystąpienia do Ministerstwa Robót Publicznych o nieodpłatne przekazanie gruntów po-Bazyliańskich, upaństwowionych w XIX wieku.

W dniu 24 marca I932 r. Dozór Cmentarza Rzymskokatolickiego zwrócił się do Magistratu miasta Lublina z prośbą o nieodpłatne przekazanie gruntów, zobowiązując się jednocześnie do wykonania wszystkich planowanych prac w ciągu jednego roku od daty przekazania gruntów z funduszy własnych i przyszłych wpływów z cmentarza.

W dniu 15 kwietnia I932 r. Magistrat miasta Lublina skierował wniosek do Ministerstwa Robót Publicznych za pośrednictwem Urzędu Wojewódzkiego w Lublinie o przekazanie na rzecz miasta gruntów o powierzchni 25 ha na urządzenie cmentarza rzymskokatolickiego.

W dniu 24 czerwca I932 r. Magistrat miasta Lublina wyraził zgodę na odstąpienie w dzierżawę gruntów przeznaczonych pod cmentarz. Z chwilą otrzymania tej zgody Dozór Cmentarza przystąpił do prac związanych z wykonaniem planu budowy. W pierwszej kolejności wykonano ogrodzenie terenu parkanem stałym, długości 1588 mb, wykonano roboty ziemne pod tarasy i alejki.

W związku z tym, że na gruntach przewidzianych pod cmentarz było gospodarstwo rolne warunkiem dzierżawy było wpłacenie do kasy miejskiej 3.500 zł jako zwrot poniesionych kosztów na zakup nasion i obróbkę ziemi w okresie roku rolnego 1931/32. Wymienioną kwotę Dozór Cmentarza wpłacił do Magistratu Miasta Lublina w dniu 24 czerwca 1932 r.

Opracowany w 1925 r. w Wydziale Budownictwa Magistratu, prawdopodobnie przez architekta Ignacego Kędzierskiego – projekt nowego cmentarza zakładał jego usytuowanie na dwóch wzgórzach przeciętych doliną. Ze względu na znaczne obniżenie terenu i możliwość występowania wody tuż pod powierzchnią, w części dolnej nie przewidywano kwater grzebalnych. Projektowano rozpoczęcie grzebania zmarłych w części najbliżej miasta z dojazdem od ul. Unickiej /obecnie Walecznych/, która po powiększeniu cmentarza o grunty odkupione z folwarku Ponigwoda i od Brodta stałyby się wewnętrzną ulicą cmentarza.

Centrum cmentarza przewidziano na przeciwległym wzgórzu, gdzie na miejscu dominującym powinna stanąć kaplica widoczna nie tylko z cmentarza. Do tego miejsca miało prowadzić drugie wejście od strony ulicy Lubartowskiej – w okolicy obecnej ulicy Kalinowej – pełniące funkcję głównego wejścia. Ze względu na konfigurację terenu zaplanowano kwatery i alejki tak, aby założone na jednym wzgórzu były widoczne z drugiego. Wychodząc od tej myśli zaprojektowano na skłonach przed kaplicą założenia tarasowe, których czoło stanowiłyby mury oporowe, przeznaczone na groby bogatsze w formie zewnętrznych arkad.

Na osi dominującej kaplicy zaprojektowano szeroką aleję z brzóz lub topoli, otwierającą widok, na kaplicę. Aleja przed kaplicą, gdzie spadki są silniejsze przerywana miała być monumentalnymi schodami. Boczne drogi równoległe do alei miały mieć spadek jednostajny, możliwy do ewentualnych dojazdów, których serpentyna uzyskałyby łagodne nachylenie. U podnóża schodów na osi kaplicy w części nie grzebalnej przewidywano postawienie pomnika.

W dniu 6 listopada I932 r. dokonano uroczystego poświęcenia nowego cmentarza. Zachował się pełny tekst aktu erekcyjnego nowego cmentarza, którego treść brzmi; „W Imię Trójcy Przenajświętszej Roku Pańskiego 1932 w dniu 6 listopada /XXV niedzielę po Zielonych Świętach/ za Pontyfikatu Jego Świątobliwości Ojca św. Piusa XI, kiedy Prezydentem Najjaśniejszej Rzeczpospolitej Polskiej był Ignacy Mościcki, w czasie rządów Diecezją, Najprzewielebniejszego Biskupa Mariana Leona Fulmana, a wojewodą Lubelskim był Bolesław Świdziński, na gruntach po-Bazyliańskich, przy ul. Unickiej w Lublinie został założony, przy wydatnej współpracy inżyniera Ignacego Kędzierskiego, inżyniera Kazimierza Lipińskiego i Teofila Czyżewskiego, rzymskokatolicki między parafialny cmentarz i poświęcony przez księdza Edwarda Jankowskiego, Kanonika Kapituły Lubelskiej w obecności ks. ks. Proboszczów lubelskich, Duchowieństwa, Władz i licznie zgromadzonego ludu wiernego”. Pod aktem znajduje się kilkadziesiąt podpisów.

Pierwszym, mieszkańcem Lublina pochowanym na nowym cmentarzu był zmarły w dniu 6 listopada 1932 r. Antoni Wójtowicz.

Pod koniec listopada Wojewoda lubelski wystąpił pismem do Magistratu o wstrzymanie prac związanych z zabudową cmentarza do czasu wydania ostatecznej decyzji odnośnie gruntów przez Ministerstwo Robót Publicznych. W tym czasie trwała intensywna korespondencja pomiędzy Magistratem, Wojewodą i Ministerstwem mająca na celu ustalenie prawnego tytułu do gruntów, na których powstawał cmentarz.

Wykonując zarządzenie Wojewody z dnia 18 marca 1933 r. wstrzymano grzebanie zmarłych w części południowej powstającego cmentarza, kontynuując prace zmierzające do zagospodarowania cmentarza.

W jesieni 1934r. przystąpiono do budowy kaplicy według planu sporządzonego przez architekta Aleksandra Gruchalskiego. Prace ukończono w 1935r.

Równocześnie z pracami budowlanymi na cmentarzu, trwała korespondencja pomiędzy Magistratem, Wojewodą a Ministerstwem, która do wybuchu II Wojny Światowej nie przyniosła ostatecznego rozstrzygnięcia.

W dniu 27.08.1934r. z inicjatywy władz wojskowych Lublina komisyjnie ustalono teren pod kwatery wojskowe w części cmentarza położonej w okolicy kaplicy.

W celu usprawnienia zarządzania cmentarzami w Lublinie Biskup lubelski z dniem 23 lutego 1933r. ustanowił Dozór Cmentarny dla sprawowania opieki nad cmentarzami rzymskokatolickimi przy ul. Lipowej i Unickiej.

We wrześniu 1942r. Zarząd Miejski w Lublinie zgodnie z zaleceniem okupacyjnych władz niemieckich zażądał od Dozoru przekazania cmentarza przy ul. Unickiej w zarządzanie władz miejskich. Zarząd Dozoru odwołał się od tej decyzji wyjaśniając, że cmentarz w założeniu od samego początku miał charakter wyznaniowy, a wszelkie prace na nim prowadzone były finansowane przez Dozór a nie przez Zarząd Miejski. Korespondencja w tej sprawie trwała do jesieni 1943r., kiedy to Dozór przesłał do Starosty Grodzkiego szczegółowe wyjaśnienie uzasadniające pozostawanie cmentarza w gestii Dozoru. Dalsza korespondencja w tej sprawie nie zachowała się ani w aktach Dozoru ani też w Archiwum Państwowym w Lublinie.

Opisane kłopoty związane z uporządkowaniem tytułu własności gruntów oraz wybuch wojny spowodowały, że w dalszej rozbudowie cmentarza nie stosowano się do założeń pierwotnego planu.

Szczególną rolę spełniał cmentarz podczas II Wojny Światowej. Na tym cmentarzu pochowano mieszkańców Lublina, poległych podczas bombardowania miasta w dniach 2, 9 i 17 września I939r. W sekcji 8 w sześciu zbiorowych mogiłach pochowano 40 osób, głównie pracowników Magistratu w tym 3 żołnierzy z obrony miasta. W sekcji 12 w trzech zbiorowych mogiłach pochowano 22 osoby poległe w czasie bombardowania miasta w dniach 2 i 9 września 1939r.

W okresie okupacji hitlerowskiej, na cmentarzu tym grzebano więźniów Zamku Lubelskiego zamordowanych podczas przesłuchań czy też po wyrokach sądowych; więźniów grzebano w grobach pojedynczych i zbiorowych w sekcjach 1, 2, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14 i 15. Podczas ekshumacji z grobów pojedynczych wydobyto 1249, a ze zbiorowych 320 zamordowanych narodowości polskiej. Ponadto w części wojskowej cmentarza w sekcji 19 pochowano 105 w przeważającej mierze bezimiennych żołnierzy poległych w obronie Lublina we wrześniu 1939r.

W sekcji 13 w zbiorowej mogile chowano żołnierzy i oficerów Armii Krajowej zmarłych podczas przesłuchań lub zamordowanych na Zamku w latach 1944-1945 przez UB i NKWD. Nie jest możliwym dokładne ustalenie ilości pochowanych tu ludzi, gdyż regułą było przywożenie zwłok i bezimienne grzebanie w zbiorowych mogiłach – dołach. W oparciu o dokumenty przekazane przez naczelnika wiezienia na Zamku, udało się ustalić niewiele ponad 50 nazwisk. Co do marca 1945r. – miejsca pochówków więźniów Zamku zostały utajnione. Zmarłych lub zamordowanych grzebano w pogłębionych przygotowanych pod normalne pochówki grobach, bądź też na alejkach, przy czym ślady pochówku były zacierane.

W latach 1975-76 dokonano ekshumacji z wyżej wymienionych miejsc i przeniesiono do zbiorowych grobów-katakumb w części wojskowej sek. 19. Na mogile tej postawiono pomnik z wykutym napisem; „Tym, którzy walką i cierpieniem służyli ojczyźnie 1939 – 1944″. Po obydwu stronach pomnika na niskim murku umieszczono ciąg tablic z nazwiskami pochowanych. Część pojedynczych grobów pozostało w sekcjach 8, 12 i 13.

Na zewnętrznych ścianach kaplicy cmentarnej umieszczono szereg tablic epitafijnych z nazwiskami osób poległych lub pomordowanych w latach 1939 – 1956r.

Podczas walk o miasto w lipcu 1944r. na cmentarzu przy ul. Unickiej w sekcjach 15, 16 oraz wojskowej pochowano 121 żołnierzy Armii Radzieckiej. Żołnierzy tych ekshumowano w dniu 6 września 1951 r. i przeniesiono na Cmentarz Wojenny Żołnierzy Radzieckich w Kazimierzu Dolnym.

Pod koniec 1969r. w związku ze zmianami w planie zagospodarowania przestrzennego miasta przystąpiono do opracowania planów przecięcia cmentarza obwodnicą miejską – obecnie al. Generała Andersa. Prace związane z budową obwodnicy przeprowadzono w latach siedemdziesiątych w wyniku, czego cmentarz podzielono na dwie części. Ulice przeprowadzono przez część cmentarza, na której nie dokonano pochówków z uwagi na znaczne obniżenie terenu, co pociągało za sobą występowanie wody na małej głębokości.

 

Oprac. Stanisław Santarek – Przewodniczący Komisji Odnowy Zabytków Cmentarnych